Tezhip Nedir?
GENEL BAKIŞ

Eski geleneksel kitapçılık sanatlarımızdan birisi olan tezhip Sanatı uzun ve köklü bir geçmişe sahiptir. Tezhip sözcüğü; Arapça zehep (altın) sözcüğünden gelmektedir. Altınlamak anlamı taşır. EL yazması eserleri, murakka denilen hüsn-i hat yani güzel yazı levha ve albümleri ile padişah tuğralarına altın yaldız ve boya ile yapılan bezeme Sanatına verilen addır. Altınla bezenmiş eserlere tezhip, ezilmiş toz altınla birlikte sulu guvaj boya ile tezyinat yapan Sanatçılara da müzehhib denir. Arapça altınlama anlamına gelen tezhip sözcüğü yalnız altın yaldızla yapılan işleri kapsamaz, boya ile yapılan ince kitap tezyinatını içine alır. Sadece altınla yapılan tezhip işlerine "Halkari'' denir Tahrirli ve tahrirsiz olmak üzere iki türlüdür. Yazma kitapların sayfa kenarlarına altınla yapılan çiçek şekillerinin etrafına tahrir çekilmiş olanlarına "Tahrirli halkar'' denir. Ayrıca ''boyalı halkar'' olarak bilinen başka bir türü de sarı ve yeşil altınla ve açık renk boyalarla hafifçe renklendirilmiş olarak yapılır.

El yazma kitaplardan padişaha ve önemli devlet büyükleri ile tanınmış kişilere sunulan, özel kütüphaneler için yazılanlar, külliyatlar, divanlar ve değer verilen kitapların pek çoğu tezhiplenmiştir. Özellikle Kuran'larda çok zengin tezhip süsleme görülmektedir. Kuran'larda zahriye kısmı, ilk iki sayfa , bazen ilk dört sayfa tamamen tezhiple bezenmiş olur, hatime denilen dua ve hattatın imzasının bulunduğu son sayfalarda tezhiplidir. Kitabın metin kısmının başladığı yere yapılan serlevha, başlık ve mihrabiye denilen kısımlarda, Kuran-ı Kerimlerdeki sure ve bölüm başlarında, Fatiha ve Bakara surelerinin baş tarafları da zengin tezhip bezemeleridir. Baştan sona nefis tezhipli eserlerde satır araları, sayfa kenarları, köşeler ile manzum eserlerde iki mısra arasındaki boşluklara da tezhip yapılır. Yazma kitapların sayfa başlıklarının çoğu kubbeli taç şeklinde olup, bunların üst kısımları da denilen sivri uçlarla bitmektedir. Bunların yanında ayetleri ve cümleleri ayırmak için yapılan küçük tezhip şekillere denir. Bunlar küçük yıldız veya çiçek şeklinde olabildiği gibi, şekillerine göre değişik isimlerde alırlar.

Muntazam geometrik şekilde olanlarına ''Mücevher Nokta'' , altı köşelilerine ''Şeşhane Nokta'' beş yapraklılarına Pençberk Nokta üç yapraklı olanlarına da ''Seberk Nokta'' denir Kur'an-ı Kerimde sayfa kenarlarında o sayfadaki yazının neye ait olduğunu göstermek için yazılan yazıların etrafını çevreleyen yuvarlak ve içi boş süslemelere de Gül denir. Bulundukları yerlere göre değişik isimleri vardır Vakfe gülü, secde gülü, hizip gülü her beş sayfada bir, cüz gülü her yirmi sayfada bir ve sure gülü de her surenin başına konur. Bu gül motiflerinin daha büyük ve süslü olanlarına da ''Şemse'' denir. Genellikle şemse cilt kapaklarının ortasına yapılan bir bezeme çeşididir Şems (güneş) motifinden çıkmadır. El yazma kitapların sayfaları yaldızla biri kalın, diğeri ince iki çizgiden oluşan bir çerçeve içine alır. Bu çizilen altın çizgilere Cedvel denir. Bazen cedvellerin kenarlarına tahrir denilen değişik renkte çizgiler de çekilir. Cedvelleri müzehhipler çektiği gibi sırf bunları çizen ayrı Sanatçılar da vardır. Bunlara da Cedvelkeş denir. Sayfaların etrafında cedvellerden başka çiçek ve bezemelerle yapılan sular görülür, bunlar da şekillerine göre isimlendirilir. Daha geniş olanına Zencerek Zencirek, yani zincir gibi, zincirimsi birbirine geçmelerle eklenmiş halkalara Ulama , iç çiçek ve yapraklarla süslenmiş bordürlere de kıvrık Dallı dendiği gibi, Hüsnü Hat levhalarında sözcük ve harflerin süslenmesi için bazı tezhipli bezemeler de yapılır bunlara da ''Hurda tezyinat'' denir.


TEZHİP NASIL YAPILIR?

A) MALZEMELER
1- KAGIT:Gözü yorduğu ve yapılan tezhibi güzel göstermediği için ham kağıt kullanılmaz. Onun yerine bitkisel ve nebati boyalarla boyanmış kağıt kullanılır. Daha sonrada üzeri aharlanır. Ahar bir çeşit ciladır,kağıdı doyurmak için yapılır. Sadece sanat eserlerinde ahar kullanılır,çünkü yanlış yapıldığında silinebüme özelliği yaratır.
2- MÜREKKEP:Lal altın ve is mürekkebi çokça kullanılmıştır. Lal,koşnil böceğinin kurutulmasıyla elde edilip Fatih devrinde halkarlarda çokça kullanılmıştır. Altın ve is mürekkebi hem tezhip hem de hat sanatının temel malzemesidir bu yüzden her dönemde kullanılmıştır.
3-KALEM:Yazma kaynaklarından anlaşıldığı üzere fırçanın eski ismi "kıl kalem"dir. Müzehhipler fırçalarım çulluk kuşunun ense tüylerinden kendileri yaparlardı. Gümüşi rente olan bu kıl kalemleri tahrir çekmek için kullanırlarmış.

B) AYET BERKENAR KURAN'I KERİM
Hattatın en çok zorlandığı eserdir. Çünkü her satır sonunda ayet bitmek zorundadır. Her sayfanın sonuna gelen ayet mutlaka o sayfada bitiyor ve yeni bir sayfa başka bir ayetle başlıyorsa buna ayet berkenar musaf denir. Hattatlar yazma eserleri yazarken ortadan başlayarak yazarlar sonuna doğru eli İyice işlek durumuna gelir ve böylece başa dönüp yazarlar hattatın elinden çıkan varak halindeki eser nakışhaneye gelir. Eser için sipariş veren kişiye muhreç sayfası gösterilerek sipariş alınır ve kolektif bir çalışma ürününde İmza görülmez. Nadiren ser nakkaşın imzası görülebilir.

C) MUSHABIN KISIMLARI
1- SER LEVHA:Fatİha ve bakara sureleri baş taraflarının olduğu karşılıklı gelen iki sayfadır, metinin başladığına işarettir ve tezhipli sayfalardır. Tek sayfa tezhipli ise 'unvan sayfası' adını alır. Her iki sayfada metin başlamıştır. Yazılı metin cetvellerle ayrılır, nakışhanelerde cetvelkeş denilen vazifeleri cetvel çekmek olan sanatkarlar vardır.

2- ZAHRİYE SAYFASI: Üç şekilde karşımıza çıkmaktadır.
a)Mekik zahriye
b)Madalyon zahriye
c)Dikdörtgen zahriye
Müzeyhib'in hür olduğu tek sayfadır. Arapça bir kelime olup zarh(sırt) kelimesinden gelmektedir. Sırtlık demektir. İlk devirlerde madalyon zahriyeler görünürken, II. Beyazıt devrinde mekik (beyzi), son devirlerde dikdörtgen zahriyeler görülmektedir.

3- HATIME SAYFASI: Son hitabe etme yani imza sayfasıdır. "Ketebe" sayfası da denir. Sayfa düzeninde üçgenimsi bir görüntü olur ve boş kalan yerler tezbihlenir.

4- SUREBAŞI:Yatık dikdörtgen şeklindedir. İç kısımda sure yazılır. Geri kalan yerler tezhiplenir. Tezhip bittikten sonra hattat tarafından yazı yazılır. İlk Kur'anı Kerimlerde sure başı ile birlikte sure başı gülü de yapılırdı. Cetvelle yapışık olup yönü de sure başına bakacak şekildedir. Daha sonraki devirlerde terk edilmiştir.



KURAN'I KERİMDE KULLANILAN
GÜL ÇEŞİTLERİ

1 - Secde gülü
2 - Hamse gülü
3 - Aşere gülü
4 - Hizip gülü
5 - Cüz gülü
Otuz adet cüz gülü, on ayette bir aşere gülü, beş ayette bir hamse gülü vardır. Secde edilecek (14 yerde) yerde de secde gülü bulunmaktadır.

Hizip gülü ise, beş sayfada bir konur.Büyük ve zengin bir tığla süslenmiş aynı doğrultuda olan güldür.
(not;alinti)

resimli örnekleri görmek icin;

http://yandex.com.tr/gorsel/search?t...-4x3_2048x1536



Selam ve Dua ile..