Atatrk dneminde kurulan kurum ve kurulular

Trkiye Cumhuriyeti'nin kalknmas ve ada bir yaam srebilmesi iin Cumhuriyetin ilk yllarndan beri hzla bir ok atlmlar gerekletirilmi, lke yeni alan kurum ve kurulular ile hzla bymeye balamtr. phesiz ki Trk toplumunun geleceinin salam temeller zerine kurulmasndaki en byk pay Atatrk'e aittir.
Atatrk zamannda kurulan kurum ve kurulularn adlar, tarihleri ve kurulu amalar hakknda bilgi.

Anadolu Ajans: Atatrk tarafndan 6 Nisan 1920 de Ankara'da kurulan Anadolu Ajansnn o yllardaki grevi, Milli Mcadele davasn tm dnyaya ve yurda duyurmak ve yaymakt.

Ankara Hukuk Fakltesi: Ankara niversitesi Hukuk Fakltesinin temelleri zamann Adalet Bakan Mahmut Esat Bozkurt'un giriimiyle kurulan ve 5 Kasm 1925 te Kemal Atatrk tarafndan trenle alm olan Ankara Adliye Hukuk Mektebine kadar uzanr. Okulun kurulmasnn gerisinde yatan asl temel dnce ada Cumhuriyet Hukukunu koruyacak, retecek ve gelitirecek iyi eitimli hukukulara duyulan acil ihtiyatr.

Atatrk Orman iftlii: Atatrk'n yeile olan byk tutkusu ve aa sevgisi Atatrk Orman iftliinin kurulmasnda byk rol oynad gibi, bozkr ortasna kurulmu bu iftliin asl kurulu amac, Bakent Ankara halknn rahatlkla gezebilecei, nefes alaca, yaz, k yeil kalabilecek bir cennet, bir doa gzellii oluturma arzusu ve zlemidir. Atatrk, iftlik kurma kararn gerekletirmek zere 1925 ylnn ilkbaharnda, lkenin tannm tarmclarn kke artarak, Ankara civarnda modern bir iftlik kurmak istediini syleyerek, bu amaca uygun bir arazi bulunmas emrini verir. Gazi Orman iftlii adyla balatlan proje almalar neticesinde bozkrn tam ortasnda yemyeil bir hayat balar. 5 Mays 1925 te kurduu Orman iftliinde, iftliin her trl faaliyetiyle bizzat uraan, btn masraflarn kendisi karlayan Atatrk, burada Atatrk Kk'n yaptrmtr. Byk nder Atatrk, 11 Mays 1937 de iftliklerini, ierisindeki kklerle birlikte milletine armaan etmitir.

Bursa Merinos Hal Fabrikas: 2 ubat 1938 de Atatrk tarafndan trenle almtr. Ekonomik kalknmay hzlandran ilk hamlelerden birisidir. Amac lke ekonomisine katkda bulunmak ve i sahas oluturmaktr.

ocuk Esirgeme Kurumu: Eski adyla Himaye-i Eftal Cemiyeti olan ocuk Esirgeme Kurumu Atatrk'n nclnde kurulmutur. lk yllarndaki kurulu amac, savata ehit den askerlerin ocuklarn esirgeme ve eitme olsa da, daha sonraki dnemlerde muhta ocuklara yiyecek, giyecek ve okul malzemesi yardm yapmak, kimsesiz ocuklarn ynetimini zerine almak, doumevleri ve ocuk yuvalar, ocuklar iin hastane, prevantoryum, sanatoryum, dinlenme kamplar kurmak, doum ve ocuk sal konularnda annelere t vermek gibi grevleri stlenmitir.

Demiryollari ve Limanlar Genel Mdrl: Demiryollarnn yapm ve iletmesi iin kurulan ve Nafa Vekaleti ne bal olarak alan mdrlkler 1927 de birletirilerek Devlet Demiryollar ve Limanlar dare-i Umumiyesi olarak kuruldu. Daha sonra bu kuruluun ad 1929 da Devlet Demiryollar ve Limanlar Umum Mdrl, 1931de ise Devlet Demiryollar Umum Mdrl olarak deitirildi.

Devlet Hava Yollar: lk ulusal hava yolu irketimiz olan Devlet Hava Yollar milli mdafaa vekaleti bnyesinde 20 mays 1933 ylnda kurulmu, 1935 ylnda nafia vekaletine balanmtr. Air France'tan devralnan Yeilky tesisleri yan sra Ankara'da da bir terminal ve hava alan yaplmtr. 1938 ylnda 10 adet uaa sahip olan devlet hava yollar, 1 Haziran 1937 den 31 mays 1938 tarihine kadar Ankara-stanbul arasnda 306 gidi ve geli seferi dzenlemi, 9 ayda 743 yolcu tanmtr.

Devlet statistik Enstits: 1891 de yrrle giren Bab- Ali statistik Encmeni Nizamnamesi uyarnca, Bab- Ali'de Merkezi statistik Encmeni kurulmu ve istatistik hizmetleri kanuni bir esasa balanmtr. 1918 ylnda karlan yeni bir kanunla istatistik faaliyetleri Sadarete bal statistik Mdriyeti Umumiyesi bnyesinde toplanm, konunun uygulamas bir yl devam ettikten sonra yrrlkten kaldrlm ve eski sistem Cumhuriyet dnemine kadar devam etmitir. Cumhuriyetimizin ilk yllarnda, ok nemli sorunlar olmasna ramen, istatistiki bilgilerin nem tamas nedeniyle, bu ilevi yerine getirebilmek iin bir istatistik rgtnn kurulmasna karar verilmitir. 1926 ylnda Cumhuriyetin ilanndan sonra Atatrk'n direktifleri ile Babakanla bal Merkezi statistik Dairesi kurulmutur. 1926 ylnda kurulan Merkezi statistik Dairesi1930 ylna kadar faaliyetlerini srdrm, 1930 ylnda 1554 sayl yasa ile statistik Umum Mdrl adn almtr.

Elektrik leri Ett daresi: Trkiye yi elektrie kavuturma plann ve bu plan iinde yer alan kurulularn n projelerini hazrlamak zere dzenlenen kanunla, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlna bal Kamu ktisadi Teebbs niteliinde bir kurum olarak 24 Haziran 1935 te kuruldu.

Etibank: Trkiye de maden, enerji ve bankaclk alanlarnda faaliyet gsteren ktisadi Devlet Teekkl olarak 2 Haziran 1935 tarih ve 2805 sayl kanunla kuruldu. 1963 te Etibank'n Kuzeybat ve Bat Anadolu elektrik sistemlerine Balkesir-Bursa enerji nakil hatt baland. Etibankn kurulu kanununun 10. maddesi bankaclk faaliyetlerini yalnz kendi bnyesindeki messeseler iin ngryordu. 1955 te 6590 sayl kanun bu maddeyi kaldrd. nce bro, sonra ube niteliindeki bir nve, daha sonra, bir bankaclk dairesi kuruldu. ilk ubeler 1956 ylnda Pangalt (stanbul) ve skenderunda ald.

Halkevleri: Halkn eitimine ve kltrel gelimesine yardmc olmak zere 19 ubat 1932de kuruldu. Ankarada yaplan al treninde Atatrk Halkevlerinin kurulu amacn yle aklad: Genlik, gelien ve yetitiren bir almann iinde yaatlmaldr. Millet, uurlu, birbirini anlayan, birbirini seven, ideale bal bir halk kitlesi halinde tekilatlandrlmaldr. En kuvvetli ders vastalarna yetikin muallim olduklarna malik olmak kafi deildir. Halk yetitirmek, halk bir kitle haline getirmek iin ayrca bir milli halk mesaisinin tanzimini ihmal etmemeliyiz.

Maden Tetkik Arama Enstits (MTA): Amac, yeralt zenginliklerini arayp karmak, bunlardan iletilmekte olanlar daha verimli duruma getirmek, bu alanda inceleme ve aratrma yapmak, faaliyet konusuyla ilgili elemanlar yetitirmek olan Maden Tetkik Arama Enstits (MTA) 1935 ylnda kuruldu.

Merkez Bankas: 1925te sresi dolacak Osmanl Bankasnn imtiyaz 1935 e dein uzatlmakla birlikte, yeni anlamada hkmetin banknot karacak bir merkez bankas kurabilmesi iin kap ak brakld. Trk parasnn deerindeki dlere kar duyarl olan Cumhuriyet yneticileri 1926 da bir merkez bankas kurulmas hazrlklarn balatt. Merkez Bankasnn yolunu amak iin Trk parasnn kymetini koruma hakknda kanun karld. Haziran 1930da kabul edilen bir yasayla Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas Ekim 1931de 15 Milyon sermaye ile karma bir anonim irket olarak kuruldu. Ocak 1932de almaya balad.

Merkez Hfzsha Enstits: Trkiye de koruyucu hekimliin gerektirdii tahlil, kontrol, retim ve aratrma grevlerini yrtmek zere, Salk ve Sosyal Yardm Bakanlna bal olarak 27 Haziran 1928 ylnda kuruldu. 1267 sayl kanuna gre Trkiye Cumhuriyeti Merkez Hfzshha Messesesi adyla almaya balad.

Salk ve Sosyal Yardm Bakanl: Koruyucu ve tedavi edici hekimlik hizmetlerini dzenlemek, sosyal yardm almalarn yrtmek, serbest hekimlik ve eczaclk faaliyetlerini denetlemek amac ile kurulan Shhat ve ctimai Muavenet Vekaleti ad altnda 1920 ylnda kuruldu. 1945te gerekletirilen Anayasa terimlerinin Trkeletirilmesi almalarnda ad Salk ve Sosyal Bakanl olarak deitirildi.

Sanayi ve Maadin Bankas: Cumhuriyetin, ilk yllarnda benimsenen liberal ekonomi politikas dorultusunda, 1925-1932 yllar arasnda etkinlikte bulunan bir devlet bankas olan Sanayi ve Maadin Bankasnn kuruluunu dzenleyen 633 sayl yasaya gre bankann grevleri; Sanayi ve madencilik alanlarnda etkinlikte bulunan zel giriimcilere kredi amak ve bankaclk ilemleri yapmak, kendisine devredilen devlet fabrikalarn, zel sektre devredilinceye dein iletmek, zel sektrle ortaklklar kurmak.

Smerbank: Sanayi Bakanlna bagl, ktisadi Devlet Teekkl olarak 1933 ylnda kuruldu. O dnem verimlilik ve karllk ilkelerini gz nnde tutarak, imalat sanayii kurdu. letmecilik, snai mamullerini pazarlama, bankaclk ileriyle megul oldu.

Trk Dil Kurumu: Atatrk'n teviki ve himayesiyle Semih Rifat, Ruen Eref (naydin), Celal Sahir (Erozan), Yakup Kadri (Karaosmanoglu) tarafindan Trk Dili Tetkik Cemiyeti adyla 12 Temmuz 1932de kuruldu. Amac, Trk dili zerinde aratrmalar yapmak ve yaptrmak, Trk dilinin gncel sorunlaryla ilgilenerek zm yollar bulmak olan Trk Dil Kurumu nun kuruluuyla birlikte, ada Trke de ok hzl bir arlatrma akm da balamtr. Bizzat Atatrk'n nclk ettii, Trk dilinin yabanc kkenli szlerden temizlenmesi akm 1935 sonbaharna kadar srm; halkn diline girip yerlemi kelimelerin dilden atlmas ileminden bu tarihte vazgeilmitir. Atatrk n lmnden sonra z Trke akm Trk aydnlar arasnda srekli tartlan bir konu olmu ve zellikle 1960tan sonra Trk Dil Kurumu bu akmn ncln yapmaya devam etmitir. 1980`den sonra tartmalar durulmu, bilimsel almalar hz kazanmtr.

Trk Kuu: Atatrk, Trk Kuunun kuruluunda olduu gibi almalarnda da verdii emir ve direktiflerle barol oynamt. Manevi kz olan Sabiha Gkeni de Trk havaclna kazandran kii Atatrk'tr. Trk Kuu, 1935 ylndan beri Atatrk'n Trk sporundaki en byk yadigar olan havaclk sporu yolundaki almalarn srdrmekte, planrclk ve havacln yan sra paratlk alannda da faaliyetlerine devam etmektedir.

Trk Tarih Kurumu: Atatrk'n direktifleriyle, 16 ye tarafndan, 15 Nisan 1931 de Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti ad altnda kurulan Kurumun ad 3 Ekim 1935 te Trk Tarih Kurumu na evrildi. Atatrk, yaamnn son gnlerine dek Kurum un almalarna kendisi nderlik etmi, alma plann kendisi izmitir. Trk ve Trkiye tarihini aydnlatacak aratrmaclara tarihi en doru ekilde yazmalar gerektii hususunda tavsiyelerde bulunmutur. Atatrk'n kurucusu ve koruyucusu olduu Trk Tarih Kurumu'nun amac Trk tarihi ile Trkiye tarihini ve bunlarla ilgili konular incelemek ve elde edilen sonular her trl yollarla yaymaktr. Kurum bu amalarn gerekletirmek iin anma trenleri, konferanslar, seminerler, kongreler dzenler, kazlar yaptrr, Trk ve Trkiye tarihine ait kitaplar yaynlar.

Trkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankas: Trkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankasnn temelini 1863 te tarmsal kredileri dzenleme giriimlerine balayan Ni Valisi Mithat Paa att. Mithat Paann Rusuk kasabasnn Pirot kynde kurduu bir tr tarm kredi kooperatifi olan Memleket Sand uygulamas 1867 den sonra resmi nitelik kazand ve yaygnlat. 1883 ten sonra Aar vergisine yaplan %10 oranndaki Menafi Hissesi zamm sandklara gelir olarak baland. Bylece Menafi Sandklar€ adn alan kurum, 1888de merkezi stanbulda bulunan 10 milyon Osmanl liras sermayeli Ziraat Bankasna dntrld. 1914te bankann yapsnda ve alma ilkelerinde yaplan yeni dzenlemeler 1916da yasallat. 1923te 316y bulan ube says ile, Cumhuriyet dnemine aktarlan en kkl ve yaygn mali kurulu oldu. Cumhuriyet ynetimi 1924te bir yasayla bankay bir devlet kurumu olmaktan karp 30 milyon lira sermayeli bir anonim irkete dntrd. Etkinliklerini tarm dna da tararak her trl bankaclk ileminde bulunma yetkisi tannd. 1926da bankann adna Trkiye szcn eklendi. 1937de karlan Trkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankas kanunuyla kendi yasas dnda zel hukuk hkmlerine bal, tzel kiilii olan bir devlet kuruluuna dnt.

Trkiye eker Fabrikalar: eker Fabrikalar kurma teebbslerinin gerekleebilmesi ancak, Byk nderimiz Atatrk n kurduu Cumhuriyet dneminin salad geni imkanlar sayesinde olabilmitir. lk eker fabrikas Osmanl mparatorluundaki teebbslerden ayr olarak Byk Zaferin kazanlmas zerinden henz alt ay gemi iken Uak ta Nuri eker in nclnde balayan faaliyetler sonucunda 17.12.1926da almtr. Ezamanl olarak balayan bir giriim ise Alpullu da daha erken bir tarihte sonuca ulam ve fabrika 26.11.1926da iletmeye alarak ilk Trk ekerini retmitir.30lu yllarn bana kadar bu iki fabrika lke gereksinimini ksmen karlamtr. Eskiehir ve Turhal eker Fabrikalar bu dnemde kurulur. 1950 sonras alan fabrikalarla say 15 e ular. Bugn 30 eker Fabrikas faaliyet gstermektedir.

Uluslararas zmir Fuar Mdrl: Atatrk n talimat ile Cumhuriyetin ilanndan 8 ay nce 17 ubat 1923te zmirde toplanan Birinci Trkiye ktisat Kongresi, zmir Enternasyonal Fuarnn kurulmas srecini balatmtr. lk sergi 4-25 Eyll 1927de, 9 Eyll Mahalli Sergisi ad altnda Mithatpaa Sanat Enstitsnde ald. zmir Ticaret Odasnn teklifi ve zmir Valisi Kazm Dirikin karar ile alan sergide 71 resmi kurulu, 195 yerli firma ve 9 lkenin 72 kuruluunun rnleri sergilendi. kinci 9 Eyll Sergisi, 4-20 Eyll 1928 tarihleri arasnda yine ayn binada uluslararas dzeyde gerekleti. zmir Fuarnn temeli, bugnk yerinde 1 Ocak 1936da trenle atld. 1937 zmir Enternasyonal Fuar, dier yllara gre ok daha byk bir cokuyla hazrland. Al ktisat Vekili Celal Bayar yapt. Fuarn en byk zellii Kltrparkn srekli bir kurumuna dnecek olan Parat Kulesinin al oldu. 104 yabanc irketin katld Fuarda 424 yerli kurulu temsil edildi.

Trkiye Bankas: 26 Austos 1924 tarihinde Atatrk tarafndan kuruldu. Kuruluunun ilk yllarndaki iktisadi artlara uygun olarak, daha ok kalknma ve yatrm, bankaclk yn ar bast. Trkiye Bankas, lkenin iktisadi kalknmas ve sanayilemesinde nemli rol oynad. lkenin iktisadi kalknmas ve sanayilemesi adna bir ok yatrmlara imza att. Bankas tasarrufu tevik amacyla, ikramiye ve kumbara sistemini ilk defa uygulayan, seyahat eklerini lkeye ilk getiren banka oldu. Sigortaclk alannda nclk yapt.

Ziraat Okullar ve Yksek Ziraat Enstits: Amac, zirai alanda almak zere, teknisyen seviyesinde eleman yetitirmek, eitli blgelerin zirai yaplarn ve zellikleri hakknda incelemeler yapmak olan, Tarm Bakanl Ziraat leri Genel Mdrlne bal olarak kurulmu meslek okullar.



Selam ve Dua ile..