Atatürk döneminde kurulan kurum ve kuruluşlar

Türkiye Cumhuriyeti'nin kalkınması ve çağdaş bir yaşam sürebilmesi için Cumhuriyetin ilk yıllarından beri hızla bir çok atılımlar gerçekleştirilmiş, ülke yeni açılan kurum ve kuruluşlar ile hızla büyümeye başlamıştır. Şüphesiz ki Türk toplumunun geleceğinin sağlam temeller üzerine kurulmasındaki en büyük pay Atatürk'e aittir.
Atatürk zamanında kurulan kurum ve kuruluşların adları, tarihleri ve kuruluş amaçları hakkında bilgi.

Anadolu Ajansı: Atatürk tarafından 6 Nisan 1920 de Ankara'da kurulan Anadolu Ajansının o yıllardaki görevi, Milli Mücadele davasını tüm dünyaya ve yurda duyurmak ve yaymaktı.

Ankara Hukuk Fakültesi: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesinin temelleri zamanın Adalet Bakanı Mahmut Esat Bozkurt'un girişimiyle kurulan ve 5 Kasım 1925â te Kemal Atatürk tarafından törenle açılmış olan Ankara Adliye Hukuk Mektebine kadar uzanır. Okulun kurulmasının gerisinde yatan asıl temel düşünce çağdaş Cumhuriyet Hukukunu koruyacak, öğretecek ve geliştirecek iyi eğitimli hukukçulara duyulan acil ihtiyaçtır.

Atatürk Orman Çiftliği: Atatürk'ün yeşile olan büyük tutkusu ve ağaç sevgisi Atatürk Orman Çiftliğinin kurulmasında büyük rol oynadığı gibi, bozkır ortasına kurulmuş bu çiftliğin asıl kuruluş amacı, Başkent Ankara halkının rahatlıkla gezebileceği, nefes alacağı, yaz, kış yeşil kalabilecek bir cennet, bir doğa güzelliği oluşturma arzusu ve özlemidir. Atatürk, çiftlik kurma kararını gerçekleştirmek üzere 1925 yılının ilkbaharında, ülkenin tanınmış tarımcılarını köşke çağırtarak, Ankara civarında modern bir çiftlik kurmak istediğini söyleyerek, bu amaca uygun bir arazi bulunması emrini verir. Gazi Orman Çiftliği adıyla başlatılan proje çalışmaları neticesinde bozkırın tam ortasında yemyeşil bir hayat başlar. 5 Mayıs 1925 te kurduğu Orman Çiftliğinde, çiftliğin her türlü faaliyetiyle bizzat uğraşan, bütün masraflarını kendisi karşılayan Atatürk, burada Atatürk Köşkü'nü yaptırmıştır. Büyük Önder Atatürk, 11 Mayıs 1937 de çiftliklerini, içerisindeki köşklerle birlikte milletine armağan etmiştir.

Bursa Merinos Halı Fabrikası: 2 Şubat 1938 de Atatürk tarafından törenle açılmıştır. Ekonomik kalkınmayı hızlandıran ilk hamlelerden birisidir. Amacı ülke ekonomisine katkıda bulunmak ve iş sahası oluşturmaktır.

Çocuk Esirgeme Kurumu: Eski adıyla Himaye-i Eftal Cemiyeti olan Çocuk Esirgeme Kurumu Atatürk'ün öncülüğünde kurulmuştur. İlk yıllarındaki kuruluş amacı, savaşta şehit düşen askerlerin çocuklarını esirgeme ve eğitme olsa da, daha sonraki dönemlerde muhtaç çocuklara yiyecek, giyecek ve okul malzemesi yardımı yapmak, kimsesiz çocukların yönetimini üzerine almak, doğumevleri ve çocuk yuvaları, çocuklar için hastane, prevantoryum, sanatoryum, dinlenme kampları kurmak, doğum ve çocuk sağlığı konularında annelere öğüt vermek gibi görevleri üstlenmiştir.

Demiryollari ve Limanlar Genel Müdürlüğü: Demiryollarının yapımı ve işletmesi için kurulan ve Nafıa Vekaleti ne bağlı olarak çalışan müdürlükler 1927 de birleştirilerek Devlet Demiryolları ve Limanları İdare-i Umumiyesi olarak kuruldu. Daha sonra bu kuruluşun adı 1929 da Devlet Demiryolları ve Limanları Umum Müdürlüğü, 1931de ise Devlet Demiryolları Umum Müdürlüğü olarak değiştirildi.

Devlet Hava Yolları: İlk ulusal hava yolu şirketimiz olan Devlet Hava Yolları milli müdafaa vekaleti bünyesinde 20 mayıs 1933 yılında kurulmuş, 1935 yılında nafia vekaletine bağlanmıştır. Air France'tan devralınan Yeşilköy tesisleri yanı sıra Ankara'da da bir terminal ve hava alanı yapılmıştır. 1938 yılında 10 adet uçağa sahip olan devlet hava yolları, 1 Haziran 1937 den 31 mayıs 1938 tarihine kadar Ankara-İstanbul arasında 306 gidiş ve geliş seferi düzenlemiş, 9 ayda 743 yolcu taşınmıştır.

Devlet İstatistik Enstitüsü: 1891 de yürürlüğe giren Bab-ı Ali İstatistik Encümeni Nizamnamesi uyarınca, Bab-ı Ali'de Merkezi İstatistik Encümeni kurulmuş ve istatistik hizmetleri kanuni bir esasa bağlanmıştır. 1918 yılında çıkarılan yeni bir kanunla istatistik faaliyetleri Sadarete bağlı İstatistik Müdüriyeti Umumiyesi bünyesinde toplanmış, konunun uygulaması bir yıl devam ettikten sonra yürürlükten kaldırılmış ve eski sistem Cumhuriyet dönemine kadar devam etmiştir. Cumhuriyetimizin ilk yıllarında, çok önemli sorunlar olmasına rağmen, istatistiki bilgilerin önem taşıması nedeniyle, bu işlevi yerine getirebilmek için bir istatistik örgütünün kurulmasına karar verilmiştir. 1926 yılında Cumhuriyetin ilanından sonra Atatürk'ün direktifleri ile Başbakanlığa bağlı Merkezi İstatistik Dairesi kurulmuştur. 1926 yılında kurulan Merkezi İstatistik Dairesi1930 yılına kadar faaliyetlerini sürdürmüş, 1930 yılında 1554 sayılı yasa ile İstatistik Umum Müdürlüğü adını almıştır.

Elektrik İşleri Etüt İdaresi: Türkiye yi elektriğe kavuşturma planını ve bu plan içinde yer alan kuruluşların ön projelerini hazırlamak üzere düzenlenen kanunla, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığına bağlı Kamu İktisadi Teşebbüsü niteliğinde bir kurum olarak 24 Haziran 1935 te kuruldu.

Etibank: Türkiye de maden, enerji ve bankacılık alanlarında faaliyet gösteren İktisadi Devlet Teşekkülü olarak 2 Haziran 1935 tarih ve 2805 sayılı kanunla kuruldu. 1963 te Etibank'ın Kuzeybatı ve Batı Anadolu elektrik sistemlerine Balıkesir-Bursa enerji nakil hattı bağlandı. Etibankın kuruluş kanununun 10. maddesi bankacılık faaliyetlerini yalnız kendi bünyesindeki müesseseler için öngörüyordu. 1955 te 6590 sayılı kanun bu maddeyi kaldırdı. Önce büro, sonra şube niteliğindeki bir nüve, daha sonra, bir bankacılık dairesi kuruldu. ilk şubeler 1956 yılında Pangaltı (İstanbul) ve İskenderunda açıldı.

Halkevleri: Halkın eğitimine ve kültürel gelişmesine yardımcı olmak üzere 19 Şubat 1932de kuruldu. Ankarada yapılan açılış töreninde Atatürk Halkevlerinin kuruluş amacını şöyle açıkladı: Gençlik, gelişen ve yetiştiren bir çalışmanın içinde yaşatılmalıdır. Millet, şuurlu, birbirini anlayan, birbirini seven, ideale bağlı bir halk kitlesi halinde teşkilatlandırılmalıdır. En kuvvetli ders vasıtalarına yetişkin muallim olduklarına malik olmak kafi değildir. Halkı yetiştirmek, halkı bir kitle haline getirmek için ayrıca bir milli halk mesaisinin tanzimini ihmal etmemeliyiz.

Maden Tetkik Arama Enstitüsü (MTA): Amacı, yeraltı zenginliklerini arayıp çıkarmak, bunlardan işletilmekte olanları daha verimli duruma getirmek, bu alanda inceleme ve araştırma yapmak, faaliyet konusuyla ilgili elemanları yetiştirmek olan Maden Tetkik Arama Enstitüsü (MTA) 1935 yılında kuruldu.

Merkez Bankası: 1925te süresi dolacak Osmanlı Bankasının imtiyazı 1935 e değin uzatılmakla birlikte, yeni anlaşmada hükümetin banknot çıkaracak bir merkez bankası kurabilmesi için kapı açık bırakıldı. Türk parasının değerindeki düşüşlere karşı duyarlı olan Cumhuriyet yöneticileri 1926 da bir merkez bankası kurulması hazırlıklarını başlattı. Merkez Bankasının yolunu açmak için Türk parasının kıymetini koruma hakkında kanun çıkarıldı. Haziran 1930da kabul edilen bir yasayla Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası Ekim 1931de 15 Milyon sermaye ile karma bir anonim şirket olarak kuruldu. Ocak 1932de çalışmaya başladı.

Merkez Hıfzısıha Enstitüsü: Türkiye de koruyucu hekimliğin gerektirdiği tahlil, kontrol, üretim ve araştırma görevlerini yürütmek üzere, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığına bağlı olarak 27 Haziran 1928 yılında kuruldu. 1267 sayılı kanuna göre Türkiye Cumhuriyeti Merkez Hıfzısıhha Müessesesi adıyla çalışmaya başladı.

Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı: Koruyucu ve tedavi edici hekimlik hizmetlerini düzenlemek, sosyal yardım çalışmalarını yürütmek, serbest hekimlik ve eczacılık faaliyetlerini denetlemek amacı ile kurulan Sıhhat ve İctimai Muavenet Vekaleti adı altında 1920 yılında kuruldu. 1945te gerçekleştirilen Anayasa terimlerinin Türkçeleştirilmesi çalışmalarında adı Sağlık ve Sosyal Bakanlığı olarak değiştirildi.

Sanayi ve Maadin Bankası: Cumhuriyetin, ilk yıllarında benimsenen liberal ekonomi politikası doğrultusunda, 1925-1932 yılları arasında etkinlikte bulunan bir devlet bankası olan Sanayi ve Maadin Bankasının kuruluşunu düzenleyen 633 sayılı yasaya göre bankanın görevleri; Sanayi ve madencilik alanlarında etkinlikte bulunan özel girişimcilere kredi açmak ve bankacılık işlemleri yapmak, kendisine devredilen devlet fabrikalarını, özel sektöre devredilinceye değin işletmek, özel sektörle ortaklıklar kurmak.

Sümerbank: Sanayi Bakanlığına baglı, İktisadi Devlet Teşekkülü olarak 1933 yılında kuruldu. O dönem verimlilik ve karlılık ilkelerini göz önünde tutarak, imalat sanayii kurdu. İşletmecilik, sınai mamullerini pazarlama, bankacılık işleriyle meşgul oldu.

Türk Dil Kurumu: Atatürk'ün teşviki ve himayesiyle Semih Rifat, Ruşen Eşref (Ünaydin), Celal Sahir (Erozan), Yakup Kadri (Karaosmanoglu) tarafindan Türk Dili Tetkik Cemiyeti adıyla 12 Temmuz 1932de kuruldu. Amacı, Türk dili üzerinde araştırmalar yapmak ve yaptırmak, Türk dilinin güncel sorunlarıyla ilgilenerek çözüm yolları bulmak olan Türk Dil Kurumu nun kuruluşuyla birlikte, çağdaş Türkçe de çok hızlı bir arılaştırma akımı da başlamıştır. Bizzat Atatürk'ün öncülük ettiği, Türk dilinin yabancı kökenli sözlerden temizlenmesi akımı 1935 sonbaharına kadar sürmüş; halkın diline girip yerleşmiş kelimelerin dilden atılması işleminden bu tarihte vazgeçilmiştir. Atatürk ün ölümünden sonra öz Türkçe akımı Türk aydınları arasında sürekli tartışılan bir konu olmuş ve özellikle 1960tan sonra Türk Dil Kurumu bu akımın öncülüğünü yapmaya devam etmiştir. 1980`den sonra tartışmalar durulmuş, bilimsel çalışmalar hız kazanmıştır.

Türk Kuşu: Atatürk, Türk Kuşunun kuruluşunda olduğu gibi çalışmalarında da verdiği emir ve direktiflerle başrolü oynamıştı. Manevi kızı olan Sabiha Gökçeni de Türk havacılığına kazandıran kişi Atatürk'tür. Türk Kuşu, 1935 yılından beri Atatürk'ün Türk sporundaki en büyük yadigarı olan havacılık sporu yolundaki çalışmalarını sürdürmekte, planörcülük ve havacılığın yanı sıra paraşütçülük alanında da faaliyetlerine devam etmektedir.

Türk Tarih Kurumu: Atatürk'ün direktifleriyle, 16 üye tarafından, 15 Nisan 1931 de Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti adı altında kurulan Kurumun adı 3 Ekim 1935 te Türk Tarih Kurumu na çevrildi. Atatürk, yaşamının son günlerine dek Kurum un çalışmalarına kendisi önderlik etmiş, çalışma planını kendisi çizmiştir. Türk ve Türkiye tarihini aydınlatacak araştırmacılara tarihi en doğru şekilde yazmaları gerektiği hususunda tavsiyelerde bulunmuştur. Atatürk'ün kurucusu ve koruyucusu olduğu Türk Tarih Kurumu'nun amacı Türk tarihi ile Türkiye tarihini ve bunlarla ilgili konuları incelemek ve elde edilen sonuçları her türlü yollarla yaymaktır. Kurum bu amaçlarını gerçekleştirmek için anma törenleri, konferanslar, seminerler, kongreler düzenler, kazılar yaptırır, Türk ve Türkiye tarihine ait kitaplar yayınlar.

Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası: Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankasının temelini 1863 te tarımsal kredileri düzenleme girişimlerine başlayan Niş Valisi Mithat Paşa attı. Mithat Paşanın Rusçuk kasabasının Pirot köyünde kurduğu bir tür tarım kredi kooperatifi olan Memleket Sandığı uygulaması 1867 den sonra resmi nitelik kazandı ve yaygınlaştı. 1883 ten sonra Aşar vergisine yapılan %10 oranındaki Menafi Hissesi zammı sandıklara gelir olarak bağlandı. Böylece Menafi Sandıkları†adını alan kurum, 1888de merkezi İstanbulda bulunan 10 milyon Osmanlı lirası sermayeli Ziraat Bankasına dönüştürüldü. 1914te bankanın yapısında ve çalışma ilkelerinde yapılan yeni düzenlemeler 1916da yasallaştı. 1923te 316yı bulan şube sayısı ile, Cumhuriyet dönemine aktarılan en köklü ve yaygın mali kuruluş oldu. Cumhuriyet yönetimi 1924te bir yasayla bankayı bir devlet kurumu olmaktan çıkarıp 30 milyon lira sermayeli bir anonim şirkete dönüştürdü. Etkinliklerini tarım dışına da taşırarak her türlü bankacılık işleminde bulunma yetkisi tanındı. 1926da bankanın adına Türkiye sözcüğünü eklendi. 1937de çıkarılan Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası kanunuyla kendi yasası dışında özel hukuk hükümlerine bağlı, tüzel kişiliği olan bir devlet kuruluşuna dönüştü.

Türkiye Şeker Fabrikaları: Şeker Fabrikaları kurma teşebbüslerinin gerçekleşebilmesi ancak, Büyük Önderimiz Atatürk ün kurduğu Cumhuriyet döneminin sağladığı geniş imkanlar sayesinde olabilmiştir. İlk şeker fabrikası Osmanlı İmparatorluğundaki teşebbüslerden ayrı olarak Büyük Zaferin kazanılması üzerinden henüz altı ay geçmiş iken Uşak ta Nuri Şeker in öncülüğünde başlayan faaliyetler sonucunda 17.12.1926da açılmıştır. Eşzamanlı olarak başlayan bir girişim ise Alpullu da daha erken bir tarihte sonuca ulaşmış ve fabrika 26.11.1926da işletmeye açılarak ilk Türk şekerini üretmiştir.30lu yılların başına kadar bu iki fabrika ülke gereksinimini kısmen karşılamıştır. Eskişehir ve Turhal Şeker Fabrikaları bu dönemde kurulur. 1950 sonrası açılan fabrikalarla sayı 15 e ulaşır. Bugün 30 Şeker Fabrikası faaliyet göstermektedir.

Uluslararası İzmir Fuarı Müdürlüğü: Atatürk ün talimatı ile Cumhuriyetin ilanından 8 ay önce 17 Şubat 1923te İzmirde toplanan Birinci Türkiye İktisat Kongresi, İzmir Enternasyonal Fuarının kurulması sürecini başlatmıştır. İlk sergi 4-25 Eylül 1927de, 9 Eylül Mahalli Sergisi adı altında Mithatpaşa Sanat Enstitüsünde açıldı. İzmir Ticaret Odasının teklifi ve İzmir Valisi Kazım Dirikin kararı ile açılan sergide 71 resmi kuruluş, 195 yerli firma ve 9 ülkenin 72 kuruluşunun ürünleri sergilendi. İkinci 9 Eylül Sergisi, 4-20 Eylül 1928 tarihleri arasında yine aynı binada uluslararası düzeyde gerçekleşti. İzmir Fuarının temeli, bugünkü yerinde 1 Ocak 1936da törenle atıldı. 1937 İzmir Enternasyonal Fuarı, diğer yıllara göre çok daha büyük bir coşkuyla hazırlandı. Açılışı İktisat Vekili Celal Bayar yaptı. Fuarın en büyük özelliği Kültürparkın sürekli bir kurumuna dönüşecek olan Paraşüt Kulesinin açılışı oldu. 104 yabancı şirketin katıldığı Fuarda 424 yerli kuruluş temsil edildi.

Türkiye İş Bankası: 26 Ağustos 1924 tarihinde Atatürk tarafından kuruldu. Kuruluşunun ilk yıllarındaki iktisadi şartlara uygun olarak, daha çok kalkınma ve yatırım, bankacılık yönü ağır bastı. Türkiye İş Bankası, ülkenin iktisadi kalkınması ve sanayileşmesinde önemli rol oynadı. Ülkenin iktisadi kalkınması ve sanayileşmesi adına bir çok yatırımlara imza attı. İş Bankası tasarrufu teşvik amacıyla, ikramiye ve kumbara sistemini ilk defa uygulayan, seyahat çeklerini ülkeye ilk getiren banka oldu. Sigortacılık alanında öncülük yaptı.

Ziraat Okulları ve Yüksek Ziraat Enstitüsü: Amacı, zirai alanda çalışmak üzere, teknisyen seviyesinde eleman yetiştirmek, çeşitli bölgelerin zirai yapılarını ve özellikleri hakkında incelemeler yapmak olan, Tarım Bakanlığı Ziraat İşleri Genel Müdürlüğüne bağlı olarak kurulmuş meslek okulları.



Selam ve Dua ile..